کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی (مسجد اعظم قم)

کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی، در سال 1340 شمسی در ضلع غربی مسجد اعظم قم، همجوار حرم حضرت معصومه (س) تأسیس شده است. این ساختمان در سال 1386 متناسب با استانداردهای ساختمان کتابخانه‌های پژوهشی تجدید بنا شد. در حال حاضر، کتابخانه مسجد اعظم در چهار طبقه با بیش از 300 هزار منبع فیزیکی و دیجیتالی، روزانه (14 ساعت کاری) به کاربران و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی به ارائه خدمات می‌پردازد. کتابخانه مسجد اعظم در کنار فعالیت‌های کتابخانه‌ای و ارائه خدمات به کاربران خود به منظور ترویج علم، و افزایش دانش و مهارت‌های کتابداران و پژوهشگران کشور به صورت حضوری و مجازی، به برگزاری برنامه‌های منظم آموزشی و علمی در طول حدود سه سال به شرح ذیل همت گمارده است. دوره‌های برگزار شده تا کنون و خلاصه‌ای پیرامون آنها به شرح زیر است. 

برنامه‌های آموزشی و علمی کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی در راستای ترویج علم

یا «دورهمی علمی کتابداران استان قم»

«دورهمی علمی کتابداران استان قم» از جمله برنامه‌های آموزشی و علمی کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی است که از 16/ آبان /1396 اجرا شده، و همچنان ادامه دارد. کتابخانه، ذیل این عنوان با دعوت و همکاری آقای دکتر سید مهدی طاهری (عضو هئیت علمی (دانشیار) گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و رییس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آن دانشگاه) به برگزاری دوره‌های آموزشی– تخصصی ویژه کتابداران و دیگر پژوهشگران ایرانی و  چندین کشور دیگر (روسیه، عراق، افغانستان و جز آن) اقدام نموده است.

خط‌مشی تشکیل این لجنه و دوره‌های برگزار شده، ارتقاء و به روزرسانی آگاهی و دانشِ پژوهشگران، علاقمندانِ به حوزۀ پژوهش و آموزش، اعضای هیئت علمی و دانشجویان دانشگاه‌های گوناگون ایران و برخی از دیگر کشورها، طلاب حوزه‌های علمیه و کتابداران کتابخانه‌ها (به عنوان دستیاران پژوهش) بوده، و آن را از اهم اهداف خود قرار داده است. نخستین دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی این برنامه، بر روی موضوعات تخصصی و کاربردی کارکنان کتابخانه‌های ایران (کتابداران) و کشورهای دیگر متمرکز بود، اما به مرور زمان، و با استقبال قابل توجه دانشجویان و پژوهشگران دیگر حوزه‌های علمی، و توسعه دامنه موضوعی و هدایت محتوای دوره‌ها به دانش و مهارت‌های مورد نیاز دانشجویان و کارشناسان دیگر رشته‌ها، از جمله مهارت‌های پژوهشی و آموزشی، رویکرد برنامه تغییر نمود. لذا  تمامی پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان و طلاب ایرانی و دیگر کشورها را مخاطب قرار داده است. افزایش انگیزۀ یادگیری مباحث کاربردی و جدید، ارتقاء سطح دانش آگاهی شخصی و سازمانی، آموزش سواد اطلاعاتی و مهارت‌های پژوهشی و انتقال محتوای آموزشی به اشکال گوناگون (تدریس مباحث فراگرفته شده در برنامه‌ها توسط شرکت‌کنندگان در مجامع علمی گوناگون، تدوین گزارش‌های پژوهش (پایان‌نامه کارشناسی ارشد/رساله دکترا، مقاله، کتاب، و نظیر آنها)، و استفاده از دانش و تجربۀ انتقال یافته در ارائه خدمات در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ایران و دیگر کشورها، از مهمترین دستاوردهای این برنامه بوده است. مداومت و تاکید بر اجرای این برنامه در دوره زمانی قریب به سه سال، بسیار بر تاثیرگذاری و سودمندی آن افزوده است. برخی از این دوره‌ها مکمل، و برخی موارد جبران کنندۀ جای خالی سرفصل‌های آموزشی در مراکز دانشگاهی و حوزوی بوده، و این ویژگی موجب استقبال فراوان و قابل ملاحظه اعضای هیئت علمی، دانشجویان، پژوهشگران، طلاب و افراد اهل قلم ایران و دیگر کشورها قرار گرفته است. هم اکنون، افزون بر شرکت‌کنندگان موردی که بر اساس نیاز در دوره‌های مختلف حضور می‌یابند، بیش از یکصد و بیست شرکت‌کننده دائمی وجود دارند که مجدانه تمامی برنامه‌ها را دنبال نموده، و نزدیک به سه سال است که در کارگاه‌ها و دوره‌ها حضور فعال دارند.

این برنامه با ماهیت کاملاً علمی، بدون هرگونه حمایت مالی و معنوی از سوی افراد حقیقی و حقوقی، و بدون اعمال محدودیت در شرکت و دسترسی هر هفته پنج‌شنبه‌ها از ساعت 16 الی 18 به صورت تماماً رایگان به شکل حضوری در دوران پیش از شیوع ویروس کرونا، و به شکل مجازی در دوران پس از شیوع کرونا در حال برگزاری است.

کتابخانه آیت‌الله العظمی بروجردی جهت بهره‌مندی علاقمندان سراسر ایران و دیگر کشورها که به هر دلیلی امکان حضور در کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی در زمان‌ مقرر را ندارند، به ثبت و ضبط کامل محتوای برنامه‌ها در قالبهای هم دیداری و هم شنیداری پرداخته، و انتشار فایلهای دیداری و شنیداری جلسات از طریق وب‌سایت‌ها و دیگر محیط‌های مجازی از جمله به صورت کامل در وب‌سایت کتابخانه، برخی از کتابخانه‌های دیجیتالی ایران و دیگر کشورها (از جمله کتابخانه دیجیتالی دانشگاه علامه طباطبائی، کتابخانه دیجیتالی حرم امام حسین (ع)، و نظیر آنها)، گروه‌های مرتبط در شبکه‌های اجتماعی، و در رسانه‌های پربازدید به ویژه آپارات، ظرف 24 ساعت الی یک هفته پس از برگزاری اقدام نموده است. همچنین گزارشی مختصر از محتوای هر جلسه به صورت منظم، زیر نظر و با ویرایش علمی مدرس دوره‌ها، جناب آقای دکتر سید مهدی طاهری تهیه، و در محیط‌های یاد شده ( از جمله خبرگذاری لیزنا) برای بهره‌مندی بهتر و بیشتر علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

پردازش و ایجاد فراداده (شناسه) برای هر یک از فایل‌های دیداری و شنیداری نشست‌ها، به منظور مدیریت بهینه و تسهیل و تسریع دسترس‌پذیری کاربران گرامی، فعالیت مرتبط دیگری است که در قالب این برنامه صورت می‌گیرد.

در ذیل برای نمونه، چندین پیوند مربوط به گزارش نشست‌ها و محتوای دیداری (ویدیوئی) نشست‌ها ارائه شده است:

پیوند نمونه: https://www.lisna.ir/report/item/784

پیوند نمونه: https://www.lisna.ir/report/item/780

پیوند نمونه: http://blib.ir/libportal/tabid/56/articleType/ArticleView/articleId/1365/Default.aspx

پیوند نمونه: http://blib.ir/libportal/tabid/421/ID/1368/Default.aspx

میانگین آمار بازدیدکنندگان از هر جلسۀ دورهمی علمی بالغ بر 500 نفر است که از طریق پنل کتابخانه در سایت آپارات قابل مشاهده است:

https://www.aparat.com/user/video/user_list/userid/3425227/usercat/188531

همزمان با شیوع ویروس کرونا و به دنبال آن تعطیلی کتابخانه‌ها و مراکز علمی و آموزشی، گروه علمی مذکور بدون وقفه فعالیت خود را از طریق فضای مجازی و آدرس (http://rda.iranlms.org/webynars) به صورت پیوسته (برخط) ادامه داده است. از مهمترین ویژگی‌های شرایط حاضر، و شیوه برگزاری برخط جلسات علمی و آموزشی، تبادل و اشتراک اطلاعات و دانش فعالان حوزۀ پژوهش و آموزش در اقصی نقاط ایران و دیگر کشورها در فضای مجازی است. در حال حاضر جلسات کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی با حضور شرکت‌کنندگان علاقه‌مند از قم، تهران، مشهد، تبریز، و جز آن در داخل ایران، و مسکو، کربلا، نجف، هرات و جز آن از خارج ایران برگزار شده، و سبب ایجاد فضای مناسبی جهت ترویج و انتقال علم و دانش در زمینه‌های گوناگون به صورت گسترده می‌گردد.

تا اسفندماه 1398 که جلسات به صورت حضوری برگزار می‌شد، آمار جمعیِ شرکت‌کنندگان در جلسات علمی دورهمی حدود 3000 نفر بوده، و در شکل مجازی، به دلیل حذف محدودیت‌های مکانی، مورد استقبال بهتر و بیشتری قرار گرفته است. همچنین در پایان هر دوره یا کارگاه آموزشی، برای شرکت‌کنندگان گواهی معتبر شرکت در دوره یا کارگاه صادر می‌شود.

دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی و علمی برگزار شده به ترتیب تاریخ به شرح ذیل هستند:

1. مدیریت کتابخانه‌های دیجیتالی (40 ساعت در  قالب 20 جلسه)

در این دوره نخست به بررسی مفهوم کتابخانه‌های دیجیتالی و چیستی آنها به صورت روشمند، و تاریخچۀ مختصری از آنها پرداخته شده است. سپس تفاوتهای آنها با کتابخانه‌های فیزیکی، مرور مفاهیم و معانی درست اصطلاحاتی چون اطلاعات، مدیریت دانش، دروازه‌های اطلاعاتی، کتابداران دیجیتالی، فناوری‌های کتابخانه دیجیتالی و جز آن، از عمده مباحث ارائه شده در این دوره به شمار می‌رود. همچنین انواع استانداردها در حوزه مدیریت دانش (اعم از استانداردهای محتوایی، و ویژگی‌های آنها؛ مفهوم فراداده و استانداردهای فراداده‌ای؛ انواع فراداده اعم از (توصیفی و مدیریتی))؛ و دیگر مباحث مربوط به کتابخانه دیجیتالی به طور مفصل و به صورت کاملاً کابردی تدریس و شرح داده شد. سرفصلهای کلی دوره به شرح زیر بوده است:

1-1 کتابخانه دیجیتالی و مفهوم آن

1-2. فرایند مدیریت اطلاعات و دانش در کتابخانه‌های دیجیتالی

1-2-1. فراهم‌آوری، پردازش و سازماندهی، و اشاعه و بازیابی اطلاعات و دانش

1-2-1-1. استانداردهای محتوایی (با تاکید بر استاندارد آردی‌اِی)

1-2-1-2. استانداردهای فرداده‌ای

1-2-1-3. استانداردهای قالب بندی (یا نگهداری)

1-2-1-4. استانداردهای تبادل  داده (یا میانکنش‌پذیری سیستم‌ها)

2. هستی شناسی (2 ساعت در قالب یک جلسه)

در این جلسه به تشریح مفاهیمی چون داده، اطلاعات، دانش، خرد در هرم دانش پرداخته شد. نقش روابط کتابشناختی و فراداده‌ای در بازنمون دانش،الگوهای مفهومی بافت میراث فرهنگی، رویکردهای دانش – مدار در طراحی و تدوین استانداردهای حوزه مدیریت اطلاعات و دانش از جلمه استاندارد توصیف و دسترسی به منبع ( آردی‌اِی)، وجودیت‌های کتابشناختی و داده‌ای، بازنمایی آنها به طور گسترده مورد بحث و گفتگو قرار گرفت. همچنین عبارات هوش مصنوعی، انواع هستی شناسی‌ها مانند هستی‌شناسی‌های مفهومی، هستی شناسی‌های کسب و کار، هستی‌شناسی‌های فراداده‌ای و مانند آنها از دیدگاه علوم اطلاعات و رایانه تبیین شدند.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/7nvSQ

3. بررسی معیارهای ارزیابی و انتخاب نرم افزارهای کتابخانه (5 جلسه، 10 ساعت)

در این نشست به بررسی معیارهای ارزیابی و انتخاب سیستم‌های یکپارچه کتابخانه، به ویژه نرم افزارهای کتابخانه‌های  دیجیتالی براساس مقاله ارائه شده در چهاردهمین شماره نشریه کنسرسیوم محتوای ملی با عنوان «معیارهای ارزیابی و انتخاب نرم افزار کتابخانه دیجیتالی»/ تالیف دکتر سید مهدی طاهری پرداخته شده است. مباحث مطرح شده در این جلسه از دو جنبه مورد اهمیت است؛ زمانی که بخواهید  نرم‌افزاری را انتخاب کنید و دیگر،  برای ارزیابی ویژگی‌های نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای از جنبه‌های گوناگون، و  مقایسه آنها با یکدیگر می‌تواند مورد استفاده  قرار گیرد.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/58jS3

 شرح جلسه در لیزنا: https://www.lisna.ir/main/39094-

4. آیا منابع چاپی و فیزیکی در عصر انقلاب الکترونیکی باقی خواهند ماند؟ (یک جلسه،2 ساعت)

در این جلسه در واقع نبرد منابع چاپی و دیجیتالی(جایگاه منابع در کتابخانه‌ها) در عصر انقلاب الکترونیکی مورد بحث و گفتگو شد. مبحث مذکور از سه بعد تاریخی، روانشناختی و فناورانه مورد بررسی قرار گرفت. درباره واکنش افراد نسبت به پیدایش فناوری‌های تحلیل صورت گرفت، و افراد حاضر در جلسه مفصلاً به نقل و نقد نظرات پرداختند. در این جلسه روند طراحی برخی استاندارها به عنوان شاهکار کتابخانه‌های دیجیتالی نام گرفته‌اند، نقد گردید.  بحث مفصلی پیرامون عدم جایگزینی منابع الکترونیکی به جای منابع فیزکی صورت گرفت که هیچ یک جایگزین یکدیگر نیستند، بلکه منابع الکترونیکی  و منابع فیزیکی مکمل یکدیگر هستند(مک لوهان: «فناوری‌های جدید جایگزین فناوری‌های پیشین نیستند، بلکه مکمل آنها به شمار می‌آیند)،  و باید در مراکز فرهنگی و کتابخانه‌ای تعادل وجود داشته، و به هر دو منابع اهمیت داده شود.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/3KbGk

شرح جلسه در لیزنا:

https://www.lisna.ir/main/40029-%D8%A2%DB%8C%D8%A7-D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-

5.سواد اطلاعاتی و مهارت‌های پژوهشی (پژوهش در محیط وب 1) (16 ساعت در قالب 8 جلسه)

در این دوره به طور مفصل پیرامون مباحث: روش‌های جستجو و اطلاع‌یابی در محیط وب؛ موتورهای کاوش وب و انواع آنها؛ ساختار، معماری و فناوری های  خاص هر موتورکاوش؛ رویکردها و شیوه‌های نمایه‌سازی  وب؛ انواع نمایه‌سازی؛ معرفی و چگونگی استفاده از ابزارهای کارآمد و متنوع وب برای انجام پژوهش و آموزش و نظیر آن تدریس شد.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/QG6Xw

نمونه شرح جلسه در لیزنا:

https://www.lisna.ir/main/40336-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7-%D9%88%D8%A8-%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%AC%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%81%D8%AA%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D9%84%D9%85

6. شیوه‌های تدوین مقالات علمی : مقالات پژوهشی (20 ساعت در قالب 20 جلسه)

شیوه‌ نگارش هر یک از انواع مقالات، شامل مقالات پژوهشی، مقالات مفهومی، مقالات ترویجی، مقالات مروری، مقالات انتقادی، مقالات تحلیلی، و مقالات فنی به طور مفصل و مجزا آموزش داده شد. از ویژگی‌های این دورۀ بسیار کاربردی و مفید، حضور گسترده شرکت کنندگان با تخصص‌های گوناگون، و طرح  پرسش‌های فراوان و پاسخ‌های مدرس  پیرامون شیوه‌های تدوین منابع علمی بود..

تعریف هر یک از انواع مقالات، ساختار هر نوع از مقالات و شیوۀ گردآوری داده‌ها، تنظیم، تدوین و نگارش مطالب و اطلاعات از مباحث مهمِ مطرح شده در این دوره بود. مقایسه انواع مقالات از لحاظ ساختاری و درجه و اعتبار علمی، نوع داوری مقالات، انتخاب نشریات مناسب  برای مقاله، توصیه‌ها و نکاتی برای بهبود کیفی مقالات و جز آن از جمله مباحث  مطرح شده و مورد تدریس در این دوره بود. افزون بر استقبال شرکت‌کنندگان حضوری در این دوره، میزان بازدید مخاطبین از فیلم‌های منتشر شده در فضای مجازی و بازخوردهای مثبت کاربران، مفید و کاربردی بودن دوره را نشان می‌دهد.  

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/V6uqN

7.شیوه تألیف کتاب (2 ساعت در قالب 2 جلسه)

در این جلسه که به نوعی تکمیل کنندۀ دورۀ مفصل «شیوه‌های تدوین مقالات علمی» به شمار می‌رود، به شیوۀ نگارش کتاب، ساختار و اجزای یک کتاب و چگونگی تدوین آن، نظیر پیشگفتار، مقدمه، فهرست مطالب، فصل‌ها و بخش‌ها، پی‌افزودها و پیوست‌ها، انواع نمایه‌ها و کاربرد هر یک، چگونگی تبدیل محتوای پایان‌نامه/ رساله  به کتاب، ودیگر شاخصه‌های تألیف کتاب براساس استانداردهای بین‌المللی پرداخته شد.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/NVazt

8. مبانی علم سنجی: با رویکرد کاربردی (6 ساعت در قالب 6 جلسه)

رویکرد و روندهای تولید علم، و سنجش و ارزیابی علم در این کارگاه مطرح  شد.مفاهیم پایه انواع سنجش‌ها (علم‌سنجی، کتاب‌سنجی، اطلاع‌سنجی، وب‌سنجی، و جز آن)، انواع و ساختار و کاربرد پایگاه‌های استنادی، انواع شیوه‌های ارزیابی مقالات علمی، شاخص‌های گوناگون سنج‌های متفاوت، معیارهای موفقیت یک مقاله علمی و شاخص‌های کمّی و کیفی آن، و مانند آن، از مهمترین مباحث مطرح در این دوره بود که مورد استقبال پژوهشگران حوزه‌های علمی مختلف قرار گرفت. که آن را توصیف می‌کنند. همچنین جوانب مثبت و منفی شاخص‌های بکار رفته،نقد کمی‌گرایی در سنجش‌ها، بسامد شاخصه‌هایی که در ایران و خارج از کشور به کار می‌روند، و پیشینه‌ای از این سنجش‌ها و پیشگامان آنها نیز مطرح گردید.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/ps1Wf

9. روش‌های تدوین پایان‌نامه و رساله (30 ساعت در قالب 15 جلسه)

این دوره که با رویکرد  بسیار کاربردی و بنا بر درخواست‌های مکرر دانشجویان برگزار شد، به طورمبسوط و گسترده به شیوه‌های تدوین پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد ‌ و رساله‌های دکترا‌ به عنوان گزارش‌های پژوهشی برگزار گردید. در این دوره ساختار پایان نامه‌ها و رساله‌ها براساس سبک‌ها و شیوه‌های معتبر و متداول بین‌المللی شرح داده شد. ضمن آن که ملاحظات و شیوه‌های بومی و رایج در کشور و در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی مختلف مدنظر قرار است. معرفی ارکان پژوهش، تدوین فصول مختلف پایان‌نامه/ رساله، روش‌شناسی پژوهش به صورت جامع، شیوه‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها، رویکرد  داوری‌ و نکات مورد توجه داروان و ارزیابان پایان‌نامه/ رساله، ویژگی‌های جلسات پیش دفاع و دفاع و چگونگی آماده شدن برای آنها، شیوه‌های استخراج مقاله از پایان‌نامه/ رساله، و مباحثی نظیر آن به صورت مفصل و کاربردی در این کارگاه ارائه شد.

پیوند نمونه در آپارات: https://www.aparat.com/v/plIzg

10. کاربرد اصطلاح‌نامه در فرایند پژوهش (4 ساعت در قالب 2 جلسه)

در این کارگاه دو جلسه‌ای، به معرفی و کاربرد اصطلاحنامه‌ها، و انواع روابط میان مفاهیم و اصطلاحات، ساختار و چگونگی استفاده از اصطلاحنامه‌ها، اهمیت و ضرورت استفاده از اصطلاحنامه در فرایند پژوهش پرداخته شد.آشنایی با  اصطلاحنامه‌های معتبر داخلی و خارجی و شیوه‌های بهره‌گیری از آنها، دیگر مطالب مطرح شده در این کارگاه بود. سپس کاربرد اصطلاحنامه در گام‌های هفتگانه پژوهش، از یافتن مسئله و انتخاب موضوع تا تدوین گزارش پژوهش به صورت کابردی آموزش داده شد.

پیوند نمونه در آپارات:  https://www.aparat.com/v/vGcL8

11. پژوهش در محیط وب (2) ( 16 جلسۀ 90 دقیقه‌ای، و همچنان در حال برگزاری)

بر مبنای درخواست گسترده  و استقبال کم‌نظیر  شرکت کنندگان از دورۀ آموزشی «سواد اطلاعاتی و مهارتهای پژوهش» با مبحث تخصصی «پژوهش در محیط وب»  این دوره همزمان با روزهای آغازین شیوع ویروس کرونا، و به دنبال آن  تعطیلی کتابخانه شروع گردید. این دوره از زمان آغاز تا کنون به صورت کاملاً مجازی و در دامنه بین‌المللی (حضور شرکت‌کنندگانی از کشورهای عراق، روسیه و افغانستان) اجرا شده است. در این دوره افزون بر آموزش شیوه‌های علمی استفاده از ابزارها و قابلیتهای شبکه وب برای انجام پژوهش، به مباحث بسیار دقیق و حرفه‌ای ارتقاء سواد اطلاعاتی و بهبود رفتارهای اطلاع‌یابی پژوهشگران پرداخته می‌شود. ضمن آنکه شرکت کنندگان با حضور بسیار فعال و پرسشگری در جلسات حاضر شدند. تا کنون 16 جلسه از این دوره برگزار شده و ادامه مباحث در حال برگزاری است.

پیوند  نمونه در آپارات:   https://www.aparat.com/v/ont9W/

فهرست کامل پیوندهای دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی برگزار شده در محیط آپارات و یوتیوب: